1. Τι είναι οι ψυχοσωματικές παθήσεις;
Χρησιμοποιούμε τον όρο “ψυχοσωματικές παθήσεις” για να περιγράψουμε τις παθήσεις που χαρακτηρίζονται από σημαντικό ψυχογενές υπόστρωμα. Σχεδόν όλες οι παθήσεις του ανθρώπου είναι πολυπαραγοντικές, δηλαδή η έκφρασή τους οφείλεται στην αλληλεπίδραση πολλών παραγόντων, πχ, η παχυσαρκία μπορεί να οφείλεται σε λάθος διατροφή, έλλειψη άσκησης και διαταραχές διάθεσης που οδηγούν το άτομο να “ξεσπάει” στο φαγητό. Η προσέγγιση όλων των παρακάτω (δίαιτα, άσκηση κτλ) θα οδηγήσει σε μείωση του βάρους, αλλά η ταυτόχρονη αντιμετώπιση των διαταραχών διάθεσης θα δώσει μακροχρόνια και σταθερά αποτελέσματα.
2. Τι είναι αυτό το “ψυχογενές υπόστρωμα”?
Το ψυχογεννές υπόστρωμα είναι το σημαντικότερο αίτιο των ψυχοσωματικών παθήσεων. Αυτό μπορεί να είναι άγχος, στενοχώρια, δυσαρέσκεια, οργή, λύπη κτλ. Για να μείνουμε στο παράδειγμα της παχυσαρκίας, ένα άτομο με άγχος μερικές φορές βρίσκει “καταφύγιο” στο φαγητό που βοηθάει σημαντικά στην μείωση του άγχους του, αλλά το “φορτώνει” με περιττό βάρος. Επίσης, δυσμενές ψυχογενές υπόστρωμα μπορεί να είναι επιθυμίες ή συναισθήματα που δεν μπορούν να εκφραστούν, όπως αυτά ενός παιδιού που καταπιέζεται από τους γονείς του, ή ενός υπαλλήλου που δεν νιώθει ικανοποιημένος από την θέση του ή πρέπει να καταστείλει δυσαρέσκεια στον επαγγελματικό του χώρο για να κρατήσει μία θέση που νιώθει ότι την έχει ανάγκη.
3. Ποιες παθήσεις είναι ψυχοσωματικές?
Οι ψυχοσωματικές παθήσεις δεν είναι διαφορετικές από αυτές που γνωρίζουμε. Είναι ακριβώς οι ίδιες παθήσεις, αλλά αυτό που διαφέρει είναι η σημαντικότητα του ψυχολογικού παράγοντα. Για παράδειγμα, όταν ένας ιατρός θεωρεί ότι ένας ασθενής πάσχει από ψυχογενή αλλεργία, δεν σημαίνει ότι έχει αλλεργία σε κάτι που δεν είναι απτό. Όπως όλα τα άτομα με αλλεργία, έχει αλλεργία σε κάτι όπως το πεύκο, η ελιά, το περδικάκι κτλ, αλλά η ένταση και η έκφραση των συμπτωμάτων εξαρτώνται από την διάθεση ή την έκφραση των συναισθημάτων. Μένοντας στην περίπτωση της αλλεργίας, μπορεί ένα άτομο να έχει εαρινή αλλεργία, δηλαδή αλλεργία που εμφανίζεται κάθε άνοιξη. Όταν έρχεται σε μένα και μου περιγράφει τα συμπτώματά του μου λέει ότι: “ την χρονιά που έδινα εξετάσεις, ήταν η χειρότερή μου!”. Αυτό είναι ένα στοιχείο που θα με κάνει να σκεφτώ ότι το ψυχολογικό στοιχείο είναι σημαντικό εδώ, καθώς οι υπόλοιποι παράγοντες μένουν σταθεροί. Τυπική είναι και η περίπτωση ατόμων με δερματικές παθήσεις που εξαφανίζονται στις διακοπές. Συχνά το άτομο το αποδίδει στον ήλιο, την θάλασσα (“που τα καίει όλα”) ή την διατροφή. Τις περισσότερες φορές όμως η αιτία της βελτίωσης είναι η αλλαγή περιβάλλοντος και ειδικά το λιγότερο άγχος.
4. Πως μπορώ να είμαι σίγουρος ότι πάσχω από μία ψυχογενής πάθηση?
Δυστυχώς δεν μπορείς να είσαι! Για τις ψυχογενείς παθήσεις δεν υπάρχουν αντικειμενικά ευρήματα που να τις ξεχωρίζουν από τις μη ψυχογενείς. Δηλαδή, αν κάποιος με αλλεργία κάνει όλες τις εξετάσεις αίματος που υπάρχουν δεν υπάρχει ούτε μία μέτρηση που να είναι απόδειξη ή έστω ένδειξη ότι η πάθησή του είναι ψυχοσωματική. Αυτό προκαλεί δυσκολία στην διάγνωση γιατί απαιτεί από την μεριά του ιατρού να αφιερώσει χρόνο στον ασθενή, πράγμα που δεν είναι εφικτό τις περισσότερες φορές. Ο ιατρός δεν έχει τον χρόνο να αφιερώσει στα άτομα με ψυχοσωματικές παθήσεις ώστε να αποκτήσει εμπειρία και να μάθει να χειρίζεται τέτοιες περιπτώσεις. Το αποτέλεσμα είναι περισσότερη δυσαρέσκεια και αίσθημα αδιεξόδου από την μεριά τόσο του ασθενή όσο και του ιατρού.
5. Μου έχουν πει ότι η δερματίτιδα που έχω είναι ψυχογενής. Είμαι τρελός?
Μάλλον το αντίθετο! Ένα από τα αγαπημένα μου βιβλία, του ψυχιάτρου-ψυχαναλυτή Ε. Φρομ με τον τίτλο “Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία” αναφέρει κάτι πολύ έξυπνο. Ο κόσμος μας είναι τόσο άδικος, τόσο πολύπλοκος, τόσο ακατανόητος που ο νευρωτικός είναι στην ουσία φυσιολογικός γιατί στην πραγματικότητα ο οργανισμός του εξεγείρεται ενάντια σε αυτήν την αδικία! Ο κοινωνικά θεωρούμενος “φυσιολογικός” είναι στην πραγματικότητα του προβληματικό άτομο γιατί δεν τον “αρρωσταίνει” αυτή η κατάσταση που ζούμε! Κοινώς, πολλοί από εμάς βιώνουμε όλη αυτήν την αδικία, τους θανάτους, ερχόμαστε χωρίς να το ζητάμε, φεύγουμε χωρίς να το θέλουμε (οι περισσότεροι) και όλα αυτά τα τραγικά και τα ανεχόμαστε; Σίγουρα είναι τρελοί όσοι δεν πάσχουν από ψυχοσωματικές παθήσεις!
6. Είναι συχνές οι ψυχοσωματικές παθήσεις?
Εξαρτάται ποιον θα ρωτήσεις. Οι εκτιμήσεις εκτιμούν κάτι ανάμεσα σε 25-90% των επισκέψεων σε ένα κανονικό ιατρείο της γειτονιάς. Το μεγάλο εύρος οφείλεται στην δυσκολία να ξεχωρίσουμε πότε μία πάθηση είναι ψυχοσωματική. Ας πούμε όταν ο ψυχογενής παράγοντας είναι 30%, 50% ή 70%. Στην πραγματικότητα είναι πολύ δύσκολα να το ξέρουμε. Πάντως μπορεί να είμαστε σίγουροι ότι είναι πολύ συχνές.
7. Υπάρχουν κάποιες απλές ερωτήσεις για να δω αν η πάθησή μου είναι ψυχοσωματική?
Ναι, αν και ακόμα και οι ιατροί που είμαστε έμπειροι στις ψυχοσωματικές παθήσεις μπορεί να ξεγελαστούμε. Ας δούμε όμως μερικές ιδέες: μελέτησε την διακύμανση των συμπτωμάτων: είναι εποχική; είναι συνδεδεμένη με κάποιον τρόπο με την διάθεση ή το άγχος; επηρεάζεται από τις διακοπές; οι γονείς σου πάσχουν από κάτι αντίστοιχο; Πάντως, χρειάζεται καλή ανάλυση των συμπτωμάτων από έναν έμπειρο ιατρό που είναι διατεθειμένος να αφιερώσει χρόνο για να είναι επιτυχής η διάγνωση.
8. Μου φαίνεται ότι πάσχω από κάτι ψυχοσωματικό. Τι να κάνω?
Δυστυχώς, δεν υπάρχει χάπι να θεραπεύει τις ψυχοσωματικές παθήσεις. Η αντιμετώπιση είναι ψυχοσωματική, δηλαδή ολιστική, και απαιτεί μεγάλη κατανόηση και συμμετοχή τόσο από τον ασθενή όσο και από τον ιατρό. Γενικά, μπορούμε να χωρίσουμε τις “θεραπείες” σε δύο μεγάλες ομάδες. Τις ενεργητικές και τις παθητικές. Ενεργητικές είναι αυτές που απαιτούν προσπάθεια από τον ίδιο τον ασθενή και παθητικές είναι αυτές που προσπαθούν άλλοι γι' αυτούς. Ας δούμε μερικά παραδείγματα. Ενεργητικές θεραπείες είναι η φυσική άσκηση (γυμναστική), η εφαρμογή ενός σωστού διαιτολογίου, η γιόγκα, οι πολεμικές τέχνες, ο διαλογισμός, οι ασκήσεις αναπνοών, η αφιέρωση ποιοτικού χρόνου στις διαπροσωπικές σχέσεις (με την οικογένεια, τους φίλους), η αναζήτηση στόχου στη ζωή, η αναζήτηση πιο ταιριαστής καριέρας, η διοχέτευση των παρορμήσεων και της ενέργειας σε δημιουργικές ασχολίες (βιβλιοδεσία, συγγραφή, τέχνες, πηλοπλαστική κτλ) και άλλα. Οι παθητικές θεραπείες, αυτές δηλαδή που κάνουν τον ασθενή παθητικό δέκτη της θεραπείας όπως είναι η ομοιοπαθητική, ο βελονισμός, ο βιοσυντονισμός, το μασάζ και γενικά οι θεραπείες που γίνονται με χειρισμούς, οι ενεργειακές θεραπείες (πχ, το ρέικι) και άλλες. Ιδανικά η θεραπεία πρέπει να ξεκινάει με παθητικές θεραπείες κυρίως, αλλά όσο πιο σύντομα είναι εφικτό, οι ενεργητικές θεραπείες πρέπει να επικρατούν. Αυτό δίνει στο άτομο αυτονομία (θεραπεύει τον εαυτό του) και αυτοπεποίθηση και μειώνει την εξάρτηση από κάθε μορφής ειδικούς. Δυστυχώς, στην αρχή η συνεργασία με ειδικούς είναι αναγκαία για να “πάρει μπρος” η θεραπεία, αλλά μία ολοκληρωμένη θεραπευτική παρέμβαση πρέπει να εξασφαλίζει την αυτονομία και την ανεξαρτησία των ατόμων σε βάθος χρόνου.
9. Δεν γίνεται πιο απλά?
Όχι! Οι απλές λύσεις, όπως η κορτιζόνη στο άσθμα (που συχνά έχει ψυχογενές υπόστρωμα) μπορεί να καταστέλλουν τα συμπτώματα, αλλά προσθέτουν στα προβλήματα του ασθενή τις παρενέργειες των φαρμάκων, δεν δίνει “διέξοδο” στην σωματική έκφραση του οργανισμού και αυξάνει την εξάρτηση του ατόμου από φαρμακευτικές ουσίες.